प्रतिक्रिया

• अनेक काव्यप्रकारामध्ये

  

  गंगाधर मुटे

  रवी, 14/12/2025 - 01:22. वाजता प्रकाशित केले.

  अनेक काव्यप्रकारामध्ये विडंबनात्मक काव्यरचना केली जाते. परंतु बालकविता किंवा बालगीतांमध्ये विडंबनात्मक बालकाव्यरचना झाली किंवा नाही, याविषयी माझ्या काही वाचण्यात आलेले नाही. म्हणून म्हटले चला एक प्रयोग तर करून बघूयात!

  शेतकरी तितुका एक एक!

  • आपली प्रतिक्रिया लिहिण्यासाठी Log in (प्रवेश करा) किंवा register (नवीन खाते बनवा)
• बालकविता / बालगीतांमध्ये

  

  संपादक

  रवी, 14/12/2025 - 01:27. वाजता प्रकाशित केले.

  बालकविता / बालगीतांमध्ये विडंबनात्मक रचना झालेली आहे; पण ती फारशा ठळकपणे “विडंबन” म्हणून मांडलेली किंवा समीक्षात्मकरीत्या अभ्यासलेली दिसत नाही.

  थोडं सविस्तर पाहूया.

  १. “विडंबन” आणि “बालसाहित्य” यांचा स्वभावभेद
  विडंबनात्मक काव्याचा मूळ उद्देश असतो:

  सामाजिक, सांस्कृतिक किंवा साहित्यिक संकेतांवर उपरोध

  प्रौढ वाचकाकडून अपेक्षित असलेली दुहेरी समज (double meaning)

  तर बालकवितेचा मुख्य हेतू:

  आनंद, कुतूहल, खेळकरपणा

  भाषेचा लयबद्ध, सरळ अनुभव

  यामुळे बालसाहित्यातील विडंबन हे तीक्ष्ण नसून सौम्य, खेळकर स्वरूपात येतं.

  २. मराठी बालसाहित्यात विडंबन – अप्रत्यक्ष स्वरूप
  मराठीत शुद्ध विडंबनात्मक बालकाव्य फारसं स्वतंत्र प्रकार म्हणून ओळखलं जात नाही.
  मात्र खालील स्वरूपात ते दिसतं:

  ● प्रस्थापित गोष्टींचं उलटसुलट सादरीकरण
  प्राणी माणसांसारखे वागतात

  मोठे मूर्ख होतात, लहान हुशार

  नियम मोडले जातात पण शिक्षा नाही, हसू आहे

  हे विडंबनाचंच सौम्य रूप आहे.

  ● हास्य आणि विसंगतीवर आधारलेली बालकविता
  उदा. काही बालकवितांमध्ये:

  शिक्षक गोंधळतात

  राजा घाबरट असतो

  पोपट शिकवत नाही, स्वतः शिकतो

  ही रचना प्रौढ विडंबनाइतकी धारदार नाही, पण संकल्पनात्मक विसंगतीवर आधारलेली आहे.

  ३. मराठीतील उदाहरणात्मक प्रवृत्ती (लेखक पातळीवर)
  ● पु. ल. देशपांडे
  पु.ल. यांनी स्वतंत्र “बालविडंबन” असा शिक्का न लावता,

  बालवाचकांना उद्देशून लिहिलेल्या काही लेखनात

  भाषेचे, शिस्तीचे, मोठ्यांच्या सवयींचे खेळकर उपहासात्मक चित्रण केले आहे

  हे प्रौढांना जास्त कळतं, पण मुलांना हसवून जातं — हीच बालविडंबनाची खूण आहे.

  ४. जागतिक बालसाहित्यात स्पष्ट उदाहरणे
  मराठीपेक्षा इंग्रजी बालसाहित्यात हे जास्त स्पष्ट दिसतं.

  ● Dr. Seuss
  त्यांच्या कवितांमध्ये:

  नैतिक शिकवणींचं विडंबन

  मोठ्यांच्या “उपदेशी भाषे”ची खिल्ली

  नियमप्रिय समाजावर सूचक टीका

  ही खरी विडंबनात्मक बालकाव्यरचना मानली जाते.

  ५. मग अभ्यास का कमी आहे?
  तुझ्या निरीक्षणाचं कारण इथे आहे:

  बालसाहित्यावर एकूणच समीक्षात्मक अभ्यास कमी

  विडंबन हा प्रकार “प्रौढ साहित्याचा” मानण्याची परंपरा

  बालकवितेतील उपहासाला “फक्त विनोद” म्हणून दुर्लक्ष

  म्हणून “बालविडंबन” हा स्वतंत्र साहित्यप्रकार म्हणून फारसा मांडला गेला नाही.

  ६. निष्कर्ष
  बालकवितांमध्ये विडंबन आहे, पण ते:

  सौम्य

  खेळकर

  अप्रत्यक्ष

  प्रौढांच्या नजरेतून अधिक जाणवणारं

  असल्यामुळे त्याची स्वतंत्र नोंद किंवा ठोस सिद्धांत फारसा आढळत नाही.

  • आपली प्रतिक्रिया लिहिण्यासाठी Log in (प्रवेश करा) किंवा register (नवीन खाते बनवा)
• रसग्रहण

  

  संपादक

  बुध, 17/12/2025 - 14:05. वाजता प्रकाशित केले.

  रसग्रहण

  (विडंबनात्मक बालकविता)

  ही कविता बालकविता या प्रकारात मोडत असली, तरी ती केवळ लहान मुलांसाठी मर्यादित राहत नाही. घराघरांतल्या बालस्वभावाचे हसत-खेळत केलेले विडंबन हे या कवितेचे मुख्य बलस्थान आहे. “आमची मैना / आमची अवनी” या पुनरुक्तीमुळे कविता लयीदार, गुणगुणण्यासारखी आणि स्मरणात राहणारी बनते.

   

  १. बोलीभाषेचा प्रभावी वापर

  कवितेत लई, पाजा, टापरकानाची, धडानवडाची असे शब्द वापरून ग्रामीण-लोकभाषेचा सहज, जिवंत अनुभव दिला आहे. ही भाषा बालमनाच्या स्वाभाविक बोलण्याशी जुळणारी आहे. त्यामुळे कविता कृत्रिम वाटत नाही; उलट ती घरातल्या गप्पांमधून उमटल्यासारखी भासते.

   

  २. बालस्वभावाचे नेमके विडंबन

  उठंना, बसंना, काम ना काही

  पण फुरसत नाही गं क्षणाची

   

  या ओळीतून बालकांचा विरोधाभासी स्वभाव अत्यंत नेमका पकडला आहे. बाहेरून पाहता काहीच करत नसलेले मूल, प्रत्यक्षात मात्र आपल्या कल्पनाविश्वात सतत गुंतलेले असते—ही गोष्ट विनोदातून स्पष्ट होते. विडंबन इथे टोचत नाही; ते मायेने हसवते.

   

  ३. खट्याळपणा आणि गोडवा यांचा समतोल

  खाण्यात पिण्यात चटोरी मोठी

  नाचून पाजा, गाऊन पाजा

   

  या कडव्यातून मुलांचा खोडकर, रसिक आणि मुक्त स्वभाव उलगडतो. “चटोरी” हा शब्द फक्त खाण्यापुरता न राहता आनंद शोधणाऱ्या बालमनाचं प्रतीक बनतो. नाच-गाणं हे बालकाच्या सहज अभिव्यक्तीचं रूप आहे—कवी ते अतिशय नैसर्गिकरीत्या दाखवतो.

   

  ४. उपरोधातून उमटणारे कौतुक

  मोठासा मेंदू, छोटं कपाळ

   

  ही ओळ अतिशय महत्त्वाची आहे. ती केवळ हसवणारी नसून समाजाच्या मुलांकडे पाहण्याच्या साच्यांवर हलकासा उपरोध करते. बाह्य मापदंडांपेक्षा बालकाचा मेंदू, विचार आणि भावना महत्त्वाच्या आहेत, हे इथे नकळत सांगितलं जातं.

   

  ५. भावनिक शेवट आणि मायेची झाक

  अभय, निर्भय, अचलय फार

  नाजूक, साजूक मनाची

   

  शेवटचा कडवा कवितेला भावनिक उंचीवर नेतो. “अभय-निर्भय” ही शब्दयोजना शारीरिक किंवा मानसिक धैर्य दाखवते, तर “साजूक, नाजूक मनाची” ही ओळ त्या धैर्यामागे असलेली कोमल, भावूक अंतःकरणाची बाजू उलगडते. त्यामुळे कविता विडंबनातून बाहेर येऊन प्रेमळ स्वीकाराकडे पोहोचते.

   

  ६. एकूण प्रभाव

  ही कविता—

   

  हसवते,

   

  ओळखीचे प्रसंग आठवते,

   

  आणि शेवटी मुलांविषयीची आपुलकी घट्ट करते.

   

  विडंबन असूनही कुठेही कडवटपणा नाही; उलट मायेचा ओलावा आहे. म्हणूनच ही कविता केवळ वाचली जात नाही, तर घरात गुणगुणली जाते—हेच तिचे खरे यश आहे.

  • आपली प्रतिक्रिया लिहिण्यासाठी Log in (प्रवेश करा) किंवा register (नवीन खाते बनवा)

पाने

• 1
• 2
• 3
• 4
• 5
• 6
• 7
• 8
• 9
• …
• पुढील ›
• अंतिम »