सेंद्रिय व्यवस्थापनामध्ये गंधसापळे ठरतात उपयुक्त

डॉ. युवराज शिंदे (Ph.D. कृषी कीटकशास्त्र )

सेंद्रिय पद्धतीने कीड नियंत्रण करण्यामध्ये गंधसापळे (फेरोमोन ट्रॅप्स) अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. गंधसापळ्यांच्या वापरामुळे किडींच्या जीवनक्रमामध्ये अडथळा निर्माण होऊन जीवनक्रम खंडित होतो. या फेरोमोन सापळ्यांचा वापर प्रामुख्याने किडींच्या प्रादुर्भावाची पूर्वकल्पना घेणे, एकत्रितपणे किडी सापळ्यात पकडणे आणि कीटकांच्या मिलनात अडथळा उत्पन्न करणे, या तीन प्रमुख कारणांसाठी करण्यात येतो.

फेरोमोन ट्रॅप्स कसे कार्य करतात?
फेरोमोन म्हणजेच एक विशिष्ट प्रकारचा गंध होय. स्वजातीयांसोबत सुसंवाद साधण्यासाठी कीटक आपल्या शरीरातून विशिष्ट गंध असलेले रसायन बाहेर सोडतात- जे संदेशवहनाचे कार्य पार पाडते. यांनाच फेरोमोन असे म्हणतात. अशाच प्रकारचे परंतु कृत्रिमरीत्या तयार केलेले गंध विकसित करण्यात आले असून, विविध प्रकारचे फेरोमोन सापळे (फेरोमोन ट्रॅप्स) तयार करण्यात आले आहेत.

फेरोमोन सापळ्यांचे प्रकार
फेरोमोन सापळ्यांचे वॉटर ट्रॅप्स, फनेल ट्रॅप्स, रक्षक ट्रॅप्स असे तीन प्रकार आहेत. त्यांचा वापर कडधान्ये, तेलबिया, भाजीपाला आणि फळपिकांमध्ये प्रामुख्याने केला जातो.

वॉटर ट्रॅप्स -

- या सापळ्यांचा वापर प्रामुख्याने वांग्यावरील शेंडे आणि फळ पोखरणारी अळी, कोबी- फ्लॉवरवरील गड्डा पोखरणारी अळी आणि उसावरील खोडकिडींच्या नियंत्रणासाठी केला जातो.
- वॉटर ट्रॅप्स नावाचे हे सापळे वांगी, कोबी, फ्लॉवर आणि ऊस पिकांमध्ये वापरण्याची वेळ आणि वापरण्याचे प्रमाण योग्य असणे आवश्यळक आहे. वॉटर ट्रॅप्सचा वापर करण्यापूर्वी त्यामध्ये ल्यूर किंवा प्रलोभन कुपी बसवावी लागते. या गंधाकडे किडीचे नर पतंग आकर्षित होतात.
वांगी पिकातील शेंडे आणि फळ पोखरणाऱ्या अळ्यांसाठी ल्यूसीन ल्यूर, कोबी- फ्लॉवरमधील गड्डा पोखरणाऱ्या अळ्यांसाठी डी.बी.एम. ल्यूर, उसावरील खोडकिडींसाठी ई.एस.बी. ल्यूर बसवावेत.
- प्रति एकरी 16 वॉटर ट्रॅप्स लावावेत. वॉटर ट्रॅप्स आणि ल्यूर शेतात लावल्यानंतर सापळ्यांमधील खोलगट भागात खाचेपर्यंत पाणी भरावे आणि त्यात थोडेसे गोडेतेल टाकावे. सापळ्यांमध्ये अडकलेले नर पतंग दररोज काढून टाकावेत. त्यातील पाण्याची पातळी कमी होऊ देऊ नये.
- पिकानुसार सापळ्यांमध्ये लावलेले ल्यूर 30 दिवसांनी बदलावे.

फनेल ट्रॅप्स -

हरभऱ्यावरील घाटे अळी, सोयाबीनवरील लष्करी अळी, टोमॅटो आणि भेंडीवरील फळे पोखरणारी अळी, तुरीमधील शेंगा पोखरणारी अळी, कपाशीवरील शेंदरी बोंड अळी, ढोबळी मिरचीवरील फळे पोखरणारी अळी, त्याचप्रमाणे सूर्यफूल आणि भुईमुगावरील पाने कुरतडणाऱ्या अळ्यांच्या नियंत्रणासाठी शेतामध्ये फनेल ट्रॅप्सचा वापर केला जातो.
- या सापळ्यांमध्येही विशिष्ट किडींसाठी विशिष्ट ल्यूर बसविले जातात.
- पीक फुलोऱ्यात येण्याच्या वेळी किंवा लागवडीनंतर एक महिन्याने हे सापळे शेतात उभे करावेत.
- प्रति एकरी 10 ते 12 फनेल ट्रॅप्स शेतात उभे करावेत.

रक्षक ट्रॅप्स -

रक्षक सापळ्यांचा वापर प्रामुख्याने फळमाशीच्या नियंत्रणासाठी केला जातो.
- फळमाशीची अळी ही वेलवर्गीय भाजीपाला म्हणजेच काकडी, कलिंगड, खरबूज, दुधी भोपळा, दोडका, कारली, गिलकी आणि फळपिकांमध्ये प्रामुख्याने पेरू आणि आंब्यावर उपजीविका करते. या सापळ्यांमध्ये बसविण्यात येणारे ल्यूर्स म्हणजेच कामगंध कॅप्सूल हे वेलवर्गीय भाजीपाला आणि फळपिकांसाठी वेगवेगळे असतात. रक्षक सापळ्यांचा वापर करताना त्यामध्ये पिकांनुसार बनविण्यात आलेले ल्यूर्स बसवावे आणि नंतर हे सापळे शेतात उभे करावेत.
- किडींच्या प्रादुर्भावानुसार प्रति एकरी चार ते सहा सापळे शेतात बसवावेत. वेलवर्गीय पिकांमध्ये पीक लागवडीनंतर 15 दिवसांनी हे सापळे ल्यूरसह शेतात बसवावे.
- वेलवर्गीय भाजीपाल्यातील फळमाशीसाठी तयार केलेले ल्यूर दोन महिने चालते.

स्टिकी ट्रॅप्स (चिकट सापळे) -

यांचा उपयोग प्रामुख्याने पांढरी माशी, फुलकिडे (थ्रिप्स), तुडतुडे, मावा, नाग अळी या किडींच्या व्यवस्थापनासाठी केला जातो. भाजीपाला, फळपिके, कडधान्ये, तेलबिया पिकांवर येणाऱ्या या रस शोषणाऱ्या किडींच्या व्यवस्थापनासाठी स्टिकी ट्रॅप्सचा वापर अत्यंत परिणामकारक आहे.
- गडद पिवळ्या रंगाचे चिकट सापळे पांढरी माशी, तुडतुडे, मावा आणि नाग अळीच्या पाकोळी या किडींना आकर्षित करतात.
- गडद निळ्या रंगाचे चिकट सापळे फुलकिडे आणि मावा किडीस आकर्षित करतात.
- प्रति एकरी 20 चिकट सापळे शेतात बसवावेत.

फेरोमोन सापळ्यांचे फायदे -

1. नैसर्गिक जीवनसाखळीमध्ये बाधा येऊन किडीचे नियंत्रण होते. किडीचा प्रादुर्भाव ओळखण्यासाठी व सर्वेक्षणासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरतात.
2. किडींमध्ये प्रतिकारक्षमता निर्माण होत नाही किंवा दुय्यम किडींचाही उद्रेक होत नाही.
3. फेरोमोन सापळे हे हाताळण्यासही सोपे असून, त्यांचा खर्चही कमी आहे.
4. पीक संरक्षण खर्चात बचत होते.